Powstanie styczniowe
1863 - 1864
MIEJSCA PAMIĘCI
WOJEWÓDZTWO KRAKOWSKIE I SANDOMIERSKIE
Wprowadzenie
Gdy spotykamy takie nazwiska jak: Marian Langiewicz, Dionizy Czachowski, Józef Hauke Bosak, Kalita Rębajło, Zygmunt Chmieleński, takie miejscowości jak Grochowiska, Małogoszcz, Miechów, Opatów - to w pamięci naszej przywołujemy natychmiast powstanie styczniowe 1863 r. Świadectwem naszej zbiorowej pamięci o ludziach i zdarzeniach roku 63 są zachowane mogiły, krzyże, pomniki i tablice oraz inne materialne pamiątki przypominające tamte, minione dni.
Nakładem Kieleckiego Towarzystwa Naukowego ukazała się praca: Kowalczyk Jerzy, Massalski Adam, Wągrowski Tomasz W HOŁDZIE PRZESZŁOŚCI 1863 - 1864. WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE. Kielce, 2003.
Ze względu na ograniczone możliwości wydawnicze, zaprezentowana w tej pracy INWENTARYZACJA MIEJSC PAMIĘCI POWSTANIA STYCZNIOWEGO NA TERENIE WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO posiada skromną ilość informacji o poszczególnych obiektach, zamieszczono tylko wybór zdjęć ilustrujących miejsca pamięci powstania styczniowego, a zakresem rzeczowym objęto tylko miejscowości położone na terenie obecnego województwa świętokrzyskiego.
Uzupełnienie z września 2013 r.
Nakładem Stowarzyszenia Ziemia Świętokrzyska w m-cu wrześniu 2013 r.została wydana książka Miejsca pamięci Powstania Styczniowego 1863 - 1864 na terenie województwa świętokrzyskiego w opracowaniu Jerzego Kowalczyka.
Okres ostatnich 10-ciu lat przyniósł wiele istotnych zmian - poprzez działania wielu miłośników historii oraz stowarzyszeń regionalnych i naukowych, przy dużym zaangażowaniu samorządów lokalnych i wsparciu finansowym Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa - powstały nowe pomniki i tablice upamiętniające wydarzenia powstania styczniowego, były też podjęte skuteczne prace nad nowym urządzeniem zachowanych mogił powstańców i weteranów 1863 r. Zauważalne były też podjęte działania dla odbudowy grobów, które od wielu lat istniały już tylko w pamięci niektórych mieszkańców.
W przywołanym powyżej opracowaniu z roku 2003 w inwentaryzacji ujęto 355 obiektów w 122 miejscowościach województwa świętokrzyskiego. Obecne zestawienie, wg. stanu na sierpień 2013 r. obejmuje 500 obiektów w 161 miejscowościach na terenie 84 gmin województwa świętokrzyskiego. To porównanie liczbowe pozwala na ocenę ogromu wykonanych prac. Ale również uzasadnia celowość przedstawienia nowego katalogu miejsc pamięci powstania styczniowego w naszym regionie. Oczywiście wszystkie te informacje, w pełnym zakresie, przedstawione są w niniejszej prezentacji internetowej.
Zgodnie ze złożoną deklaracją - obecnie na stronie internetowej prezentuję miejsca pamięci powstania styczniowego 1863 - 1864, w możliwie pełnym zakresie.
Na dzień 1 lipca 2014 r., prezentowanych jest 900 obiektów upamiętniających okres powstania 1863 r., które znajdują się na terenie 319 miejscowości. Wprowadzony materiał ilustracyjny - to ponad 5.000 zdjęć. Zarejestrowano (tylko na serwerze Zespołu Szkół Informatycznych) ponad 3,1 mln. odwiedzin niniejszej prezentacji.
Zakres terytorialny
Prezentowane są miejsca pamięci powstania styczniowego 1863 - 1864 w miejscowościach położonych na terenie dawnego województwa krakowskiego i województwa sandomierskiego. W okresie powstania styczniowego zaborca dla tego obszaru ustalił jednostkę administracyjną: gubernia radomska. Stosowane w wielu publikacjach pojęcie: w widłach Wisły i Pilicy dość czytelnie określa ten zakres terytorialny.
Miejscowości podano w układzie alfabetycznym. Zestawienie obejmuje kilkaset miejscowości, dlatego podano dodatkowo: gmina i powiat.
Dodatkowo (już tylko w samym zestawieniu) wprowadzono - wyróżniki literowe dla poszczególnych województw:
woj. małopolskie - ( K )
woj. łódzkie - ( E )
woj. mazowieckie - ( W )
woj. śląskie - ( S ).
Miejscowości z terenu z województwa świętokrzyskiego, nie posiadają dodatkowego wyróżnika literowego.
Zakres rzeczowy
Podjęta jest próba przedstawienia wszystkich trwałych materialnych śladów upamiętniających okres powstania styczniowego 1863 - 1864, jak: pomniki, tablice, krzyże, kapliczki, mogiły powstańców oraz powstałe w okresie późniejszym - mogiły weteranów powstania.
Jeżeli są to obiekty posiadające jednoznaczne napisy - to sprawa w miarę jest jasna i jednoznaczna. I nawet, gdyby dociekliwemu badaczowi udało się udowodnić, że ktoś bezpodstawnie wprowadził na nagrobek zmarłego nazwę "weteran powstania styczniowego" - to trzeba przyznać, że i tak taki napis upamiętnia powstanie styczniowe. Dlatego też wszystkie tak oznaczone mogiły - zostały wprowadzone do zestawienia.
Trudniejsza jest sprawa z różnymi bezimiennymi krzyżami i mogiłami powstańczymi. Władze carskie w 1865 roku wydały zakaz stawiania krzyży na licznych mogiłach rozsianych po polach i lasach. Istniejące - musiały być przeniesione na cmentarze. Ale zaborca nie dopuszczał, aby upamiętniano poległych w walce powstańców. Dlatego powstawały mogiły bezimienne, lub nie było żadnej wzmianki o związku zmarłego z powstaniem. Podobnie było z krzyżami, kapliczkami, które ludność wystawiała dla upamiętnienia walk powstańczych. Intencje przekazywane były aluzyjnie lub istniały wyłącznie w przekazie ustnym.
Praktycznie dopiero od roku 1916 odbudowywano mogiły, stawiano pamiątkowe krzyże, wprowadzano na istniejące obiekty stosowne napisy; powstawały pomniki. I proces ten trwa nadal - jeszcze obecnie. Np. w roku 2003 wybudowany został pomnik upamiętniający bitwę w Jurkowicach, w roku 2004 wmurowano pamiątkową tablicę na kościele w Szczeglicach, niedawno odsłonięto nowe pomniki w Nawarzycach k/ Wodzisławia oraz w Jamkach k/ Wiru. I takich przykładów jest więcej (i oby było jeszcze więcej!).
Rodziło się pytanie - które miejsca uwzględniać w opracowaniu? Przyjąłem wersję, że jeżeli istnieją jednoznaczne dokumenty, że na danym cmentarzu pochowano poległych powstańców, np. na podstawie wystawionych aktów zgonów, to zostały one uwzględnione - np. udokumentowana mogiła zbiorowa na cmentarzu w Oksie. I mimo, że na dzień dzisiejszy nie ma tam żadnego trwałego napisu - to może, jak to ostatnio nastąpiło w Olbierzowicach, czy też w Nawarzycach - znajdzie się życzliwy człowiek, który tego dokona.
Również w tych przypadkach, gdy żywa jest miejscowa tradycja, że dany krzyż lub kapliczkę wystawiono w intencji powstania styczniowego - takie przypadki zostały uwzględnione (z wyraźnym wskazaniem - na takie właśnie źródło informacji).
Gdy było to możliwe - w poszczególnych przypadkach wskazywałem na losy pomnika, mogiły - uroczystości odsłonięcia, przebudowy itp. Mam świadomość, że w tym zakresie można jeszcze wprowadzić wiele uzupełnień (może i poprawek). Ale to jest zadanie na dalszy okres.
Z końcem stycznia 2006 r. niniejszą prezentację uzupełniono o dodatkowe hasło: UROCZYSTOŚCI. Wprowadzono informację o realizowanych cyklicznie imprezach upamiętniających powstanie narodowe 1863 roku: marsze, zloty, uroczyste spotkania, jak np. Marsz Powstańców Suchedniów - Bodzentyn, uroczystości w Wąchocku, na Grochowiskach, w Mełchowie. Już teraz zamieszczono materiał z przebiegu uroczystości z okresu ostatnich kilku lat w 20 miejscowościach. Obok stałych, cyklicznych imprez, organizowane są jednorazowe uroczystości związane najczęściej z odsłonięciem nowego pomnika, tablicy (jak w Jeziorku, Bobrzy, Daleszycach). W oparciu o uzyskane informacje pokazano kalendarz uroczystości rocznicowych planowanych na rok 2009. Jest szansa, że zostanie on uzupełniony o dodatkowe pozycje.
Zamieszczana informacja wraz ze zdjęciami stanowić będzie zalążek dokumentacji o realizowanych obecnie różnorodnych formach upamiętniania powstania narodowego 1863 roku.
Realizacja tego zamierzenia będzie możliwa tylko przy współpracy z organizatorami tych uroczystości. A wówczas może to być harmonogram planowanych cyklicznych uroczystości związanych z powstaniem styczniowym.
Sposób prezentacji obiektów
Każdy prezentowany obiekt posiada krótki opis, z podaniem treści napisów, tablic itp. oraz jego usytuowanie, sposób dojścia. Ponieważ wszystkie prezentowane obiekty osobiście widziałem i fotografowałem - stąd dla każdego są załączone zdjęcia. Pozwala to na pełną prezentację obiektu.
Dla dużej grupy prezentowanych miejsc załączam wypisy z materiałów źródłowych, jak - parafialne KSIĘGI ZGONÓW z okresu powstania styczniowego, dostępne w kościołach lub w Archiwum Państwowym (głównie AP Kielce); akta Naczelnik Wojenny Powiatu Kieleckiego (AP Kielce), AP Radom, AGAD Warszawa, Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie, Muzeum Wojska Polskiego, materiały Działu Historii Muzeum Narodowego w Kielcach czy też zamieszczone w 25-tomowej serii POWSTANIE STYCZNIOWE. MATERIAŁY I DOKUMENTY.
W wielu miejscach cytuję pamiętniki i wspomnienia powstańców, raporty dowódców, doniesienia ówczesnej prasy - pozwola to na udokumentowanie zdarzeń oraz poznanie ludzi i atmosfery okresu powstania. Ciekawe były też relacje prasowe z różnych uroczystości patriotycznych już z okresu międzywojennego i późniejszego. Dlatego są one również cytowane.
Wcześniejsze inwentaryzacje pamiątek powstania
Pierwsza próba opisania i zilustrowania zachowanych pamiątek powstania styczniowego została dokonana w roku 1929, kiedy Ministerstwo Robót Publicznych wydało opracowanie POMNIKI BOJOWNIKÓW O NIEPODLEGŁOŚĆ 1794 - 1863, pod redakcją prof. Henryka Mościckiego. Z terenu woj. krakowskiego i sandomierskiego przedstawiono 39 pamiątek (w tym 24 z obecnego woj. świętokrzyskiego).
Obchody 105-lecia powstania styczniowego były inspiracją do alertu ZHP - w wyniku terenowych penetracji zarejestrowano szereg miejsc pamięci związanych z powstaniem. Opracowaniem tych materiałów zajął się Władysław Pietrzykowski, który przeprowadził dodatkowo własne badania, ale opracowanie nie doczekało się publikacji.
W 120 - rocznicę powstania styczniowego, ZW PTTK w Kielcach przeprowadził dodatkową akcję zbierania informacji o zachowanych pamiątkach powstania. W oparciu o te informacje, maszynopis pracy W. Pietrzykowskiego oraz prace własne, Zdzisław Sabat opracował Pamiątki powstania styczniowego na terenie b. województw krakowskiego i sandomierskiego, które w technice rotaprintowej, ZW PTTK Kielce wydał w 1984 r. Opracowanie to obejmuje 323 pozycje, w tym 253 z obszaru obecnego województwa świętokrzyskiego. I było to pionierskie opracowanie. Prezentowane obiekty nie były jednak zweryfikowane w terenie - stąd wkradło się szereg informacji zasłyszanych, nie znajdujących potwierdzenia w rzeczywistości.
W podobnej technice wydawniczej ukazało się, również w roku 1984, opracowanie: Massalski Adam, Wągrowski Tomasz W hołdzie przeszłości. Z tradycji powstania styczniowego na Kielecczyźnie. PTTK Kielce 1984. Przedstawiono w nim tylko wybrane miejsca pamięci powstania styczniowego.
Obecne zestawienie miejsc pamięci powstania styczniowego opiera się o wymienione powyżej opracowania. W tym miejscu składam ich autorom serdeczne podziękowania. Ich praca była dla mnie wskazówką - gdzie szukać i co szukać w terenie. A ponieważ odwiedziłem wszystkie opisywane miejsca (również te obecnie nieistniejące), przeszukiwałem wiele cmentarzy, prowadziłem poszukiwania w lasach - więc mam świadomość, jak wiele wysiłku włożyli moi poprzednicy.
Opierałem się również o bogatą literaturę dotyczącą okresu powstania. Uwzględniłem materiał zawarty w pracach ks. Jana Wiśniewskiego, ks. Pawła Kubickiego, w opracowaniach W. Cabana, L. Marcińca, J. Myjaka, M. Starza, W. Dąbkowskiego, J. P. Dekowskiego, J. Serdelskiego i wielu innych autorów.
Pełny wykaz opracowań przedstawiłem pod hasłem: LITERATURA, do którego odsyłam.
Jak korzystać z opracowania
Zebrane miejsca pamięci powstania styczniowego prezentowane są w układzie alfabetycznym miejscowości. W menu, pod nagłówkiem MIEJSCOWOŚCI należy kliknąć na odpowiedni przedział liter, aby pokazały się nazwy wszystkich prezentowanych miejscowości z tego przedziału.
Klinięcie w nazwę miejscowości - daje wprowadzenie do tej miejscowości.
Kliknięcie na każde zdjęcie umożliwi oglądanie zdjęcia powiększonego.
Ze względu na ilość obiektów, co rzutuje na później na szybkość otwierania kolejnych stron - wyodrębniono miasto Kielce, które dodatkowo podzielono jeszcze na kilka części (podział terytorialny).
Załączona wyszukiwarka działa na wszystkie zadawane nazwy - ale wskazuje wyłącznie hasła miejscowości, gdzie znajduje się szukana nazwa.
Wprowadzone "INDEKSY" dają zestawienia prezentowanych miejscowości wg. gmin, powiatów oraz aktualnych województw oraz skorowidz nazwisk osób wymienianych w opracowaniu.
Jeżeli ktoś jest zainteresowany otrzymywaniem informacji o dokonywanych aktualizacjach w prezentowanym zestawieniu - proszony jest o wpisanie swojego adresu - w przygotowanym okienku: subskrybuj listę
Zmiany od 8 maja 2008 r.
Od dnia 8 maja 2008 r. niniejsza prezentacja, prowadzona wcześniej na serwerze Zespołu Szkół Informatycznych im. gen. Józefa Hauke Bosaka w Kielcach, jest prowadzona równolegle również na serwerze Muzeum Historii Kielc.
Nowopowstałe Muzeum kontynuuje tradycje muzeum krajoznawczego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Kielcach. Pierwszym kustoszem Muzeum PTK, przez okres prawie 30 lat (1908 - 1933), był Tadeusz Szymon Włoszek, weteran powstania styczniowego. I w działalności muzeum pamiątki powstania styczniowego stanowiły znaczną część ekspozycji.
Osoba Tadeusza Szymona Włoszka, którego przedstawiony portret jest eksponowany w Muzeum, stanowi doskonałą klamrę łączącą prezentację miejsc pamięci powstania styczniowego z działalnością Muzeum Historii Kielc .
Uwagi końcowe
Ze względu na bardzo szeroki zakres podjętej pracy - w prezentacji występuje wyraźne zróżnicowanie w sposobie prezentacji poszczególnych miejscowości i obiektów. Zdecydowanie więcej uwagi poświęcono miejscowościom położonym na terenie obecnego województwa świętokrzyskiego. Ale i tutaj - nie udało się (jak na razie) dotrzeć do pełnej informacji na temat wszystkich prezentowanych obiektów (zwłaszcza w zakresie danych biograficznych wielu weteranów powstania styczniowego).
Mam głęboką nadzieję, że z pomocą życzliwych osób - informacje zostaną wzbogacone. Mogę obiecać, że przy wprowadzaniu tych dodatkowych uzupełnień - każdorazowo wskażę autora informacji.
Autor serdecznie zaprasza do wymiany informacji i uzupełniania niniejszej inwentaryzacji.
Uwagi proszę przekazywać pod adres:
jotka.1863@gmail.com
lub telefonicznie: 41 368 57 24.
Jerzy Kowalczyk
Kielce, 20 maja 2004 r.
Aktualizowano wielokrotnie:
od 14.XII.2004 r. do 4.I.2015 r.
góra strony
ostatnia aktualizacja:
4-01-2015 , 08:58
